અધ્યાય ૧૧: વિશ્વરૂપ દર્શન યોગ
શ્લોક ૧:
અર્જુને કહ્યું:
મારા પરના અનુગ્રહ વશાત્ આપે પ્રગટ કરેલા પરમ ગુહ્ય આધ્યાત્મિક જ્ઞાનનું શ્રવણ કરીને મારો મોહ હવે દૂર થઈ ગયો છે.
શ્લોક ૨:
હે કમળ નયન,
મેં આપની પાસેથી સર્વ જીવંત પ્રાણીઓની ઉત્પત્તિ તથા લય અંગે વિસ્તૃત વર્ણનનું શ્રવણ કર્યું છે
તથા આપના અક્ષય ભવ્ય મહિમાને પણ જાણ્યો છે.
શ્લોક ૩:
હે પરમેશ્વર!
આપ વાસ્તવમાં એ જ છો જેનું આપે મારી સમક્ષ વર્ણન કર્યું છે.
હે પુરુષોત્તમ!
હવે, હું આપના દિવ્ય વિશ્વરૂપના સ્વરૂપનું દર્શન કરવા ઈચ્છું છું.
શ્લોક ૪:
હે યોગિક શક્તિઓના પરમેશ્વર!
જો આપ માનતા હો કે હું દર્શન માટે સમર્થ છું,
તો તે અવિનાશી વિશ્વરૂપને મારી સમક્ષ પ્રગટ કરવાની કૃપા કરો.
શ્લોક ૫:
પૂર્ણ પુરુષોત્તમ ભગવાન બોલ્યા:
હે પાર્થ, અનેકવિધ આકારો, કદ તથા વર્ણોયુક્ત મારાં સેંકડો અને સહસ્રો અદ્ભુત સ્વરૂપો જો.
શ્લોક ૬:
હે ભરતવંશીઓમાં શ્રેષ્ઠ,
મારામાં અદિતિના (બાર) પુત્રો, (આઠ) વસુઓ, (અગિયાર) રુદ્રો, (બે) અશ્વિનીકુમારો તેમજ (ઓગણચાળીસ) મરુતો તથા પૂર્વે અપ્રગટ આશ્ચર્યોને જો.
શ્લોક ૭:
હે અર્જુન, એક સ્થાન પર એકત્રિત સર્વ ચર તથા અચર સહિત સમગ્ર બ્રહ્માંડને તું મારા વિશ્વરૂપમાં જો. તેનાથી અતિરિક્ત કંઈપણ તું જોવા ઈચ્છે, તે સર્વ મારા વિશ્વરૂપમાં જો.
શ્લોક ૮:
પરંતુ તું તારા ચર્મચક્ષુથી મારા વિશ્વરૂપનું દર્શન કરી શકીશ નહીં.
તેથી, હું તને દિવ્ય દૃષ્ટિ પ્રદાન કરું છું. મારું ભવ્ય ઐશ્વર્ય જો.
શ્લોક ૯:
સંજયે કહ્યું:
હે રાજા, આમ બોલીને, યોગના પરમેશ્વર શ્રીકૃષ્ણે તેમનાં દિવ્ય અને ઐશ્વર્ય યુક્ત વિશ્વરૂપના અર્જુનને દર્શન કરાવ્યાં.
શ્લોક ૧૦ – ૧૧:
તે વિશ્વરૂપમાં અર્જુને અનંત મુખો તથા નેત્રોનાં દર્શન કર્યાં, જે અનેક દિવ્ય આભૂષણોથી અલંકૃત હતા તથા જે રૂપ અનેક દિવ્ય શસ્ત્રોથી સજ્જ હતું.
તેઓએ તેમનાં શરીર પર અનેક દિવ્ય હારમાળાઓ તથા વસ્ત્રો ધારણ કર્યા હતાં અને તેઓ અનેક મધુર-સુગંધિત દિવ્ય વિલેપનોથી વિલેપિત હતા.
તેમણે સ્વયંને અદ્ભુત અને અનંત ભગવાનના સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યા, જેમના મુખો સર્વ દિશાઓમાં વ્યાપક હતાં.
શ્લોક ૧૨:
જો સહસ્ર સૂર્યો એક જ સમયે એકસાથે આકાશમાં ઉદય પામે તો પણ તેમનું તેજ એ મહા સ્વરૂપના તેજની સમાનતા કરી શકે એમ નથી.
Bhagavad Gita 11.13 ત્યાં અર્જુન દેવોના પણ દેવ ભગવાનના દેહમાં એકસાથે સ્થિત સમગ્ર બ્રહ્માંડની સંપૂર્ણતાને જોઈ શક્યો.
Bhagavad Gita 11.14 પશ્ચાત્ આશ્ચર્યચકિત થયેલા અને રોમાંચથી જેનાં રૂંવાડા ઊભા થઈ ગયા હતા એવા અર્જુને પરમેશ્વરને બે હાથ જોડીને, શિર નમાવીને પ્રણામ કર્યા તથા તેમની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો.
Bhagavad Gita 11.15 અર્જુને કહ્યું, હે શ્રીકૃષ્ણ! હું આપના શરીરમાં સર્વ દેવોને તથા ભિન્ન જીવોનાં સમુદાયોને જોઉં છું. હું કમળ પુષ્પ પર બિરાજમાન બ્રહ્માને જોઉં છું; હું ભગવાન શિવજીને, સર્વ ઋષિમુનિઓને તથા દિવ્ય સર્પોને જોઉં છું.
Bhagavad Gita 11.16 હે જગન્નાથ! હે વિશ્વેશ્વર! હું અસંખ્ય ભુજાઓ, ઉદરો, મુખો તથા નેત્રો સહિત આપનાં અનંત રૂપોને જોઉં છું, જે સર્વ દિશાઓમાં વ્યાપ્ત છે. હું આપમાં કોઈ આદિ, મધ્ય અને અંતને જોતો નથી.
Bhagavad Gita 11.17 અનેક મુકુટોથી અલંકૃત તથા ગદા અને ચક્રથી સજ્જ, તેજના ધામ સમાન સર્વત્ર દૈદીપ્યમાન આપનાં સ્વરૂપના હું દર્શન કરું છું. આપનાં અગ્નિ સમાન પ્રજ્વલિત તેજનું દર્શન કરવું અતિ દુષ્કર છે, જે સૂર્યના પ્રકાશ સમાન સર્વ દિશાઓમાં વ્યાપી રહ્યું છે.
Bhagavad Gita 11.18 હું આપને પરમ અવિનાશી તરીકે ઓળખું છું તથા આપ જ શાસ્ત્રો દ્વારા વિદિત પરમ સત્ય છો. આપ સર્વ સર્જનનો આધાર છો; આપ સનાતન ધર્મનાં શાશ્વત રક્ષક છો તેમજ આપ શાશ્વત દિવ્ય પુરુષોત્તમ છો.
Bhagavad Gita 11.19 આપ આદિ, મધ્ય અથવા અંતથી રહિત છો; આપની શક્તિની કોઈ સીમા નથી. આપની ભુજાઓ અનંત છે; સૂર્ય તથા ચંદ્ર આપના નેત્રો સમાન છે અને અગ્નિ આપના મુખ સમાન છે. હું આપના સ્વયંના તેજથી સમગ્ર બ્રહ્માંડને તપતું જોઈ રહ્યો છું.
Bhagavad Gita 11.20 સ્વર્ગ અને પૃથ્વી વચ્ચેનો અવકાશ તથા સર્વ દિશાઓ એકમાત્ર આપનાથી વ્યાપ્ત છે. હે સર્વ જીવોમાં શ્રેષ્ઠતમ, આપના આ અદ્ભુત અને ભયાનક સ્વરૂપને જોઈને હું ત્રણેય લોકોને ભયથી કાંપતો જોઉં છું.
Bhagavad Gita 11.21 સર્વ સ્વર્ગીય દેવતાઓ આપનામાં પ્રવેશ કરીને આપનું શરણ ગ્રહણ કરી રહ્યા છે. કેટલાક ભયથી બે હાથ જોડીને આપની પ્રશંસા કરી રહ્યા છે. મહર્ષિઓ તથા સિદ્ધજનો માંગલિક મંત્રો તથા અનેક પ્રાર્થનાઓ દ્વારા આપની સ્તુતિ કરી રહ્યા છે.
Bhagavad Gita 11.22 રુદ્રો, આદિત્યો, વસુઓ, સાધ્યો, વિશ્વદેવો, અશ્વિની કુમારો, મરૂતો, પિતૃઓ, ગંધર્વો, યક્ષો, અસુરો તથા સિદ્ધો આ સર્વ આપનું વિસ્મિત થઈને દર્શન કરી રહ્યા છે.
Bhagavad Gita 11.23
હે સર્વશક્તિમાન ભગવાન,
આપનાં આ અનેક મુખ, નેત્રો,
બાહુઓ, જાંઘો, ચરણો, ઉદરો
તથા ભયંકર દાંતોવાળા વિરાટ રૂપને જોઈને
સર્વ લોક અત્યંત ભયભીત થયા છે
અને એ જ પ્રમાણે હું પણ ભયભીત થયો છું.
Bhagavad Gita 11.24
હે ભગવાન વિષ્ણુ,
આપનું ગગનસ્પર્શી, અનેક વર્ણોથી જ્યોતિર્મય,
વિસ્ફારિત મુખોયુક્ત તથા વિશાળ
પ્રદીપ્ત નેત્રો સહિતના સ્વરૂપના દર્શન કરીને
મારું હૃદય ભયથી વ્યથિત થઈને કાંપી રહ્યું છે.
મેં મારી સમગ્ર દૃઢતા તથા માનસિક શાંતિ ગુમાવી છે.
Bhagavad Gita 11.25
આપના પ્રલયાગ્નિ સમા મુખોને અને વિકરાળ દાંતોને જોઈને,
હું ભૂલી જાઉં છું કે હું ક્યાં છું
અને જાણતો નથી કે મારે ક્યાં જવું છે.
હે દેવાધિદેવ! આપ તો સમગ્ર બ્રહ્માંડના આશ્રય છો;
કૃપા કરીને મારા પર દયા કરો.
Bhagavad Gita 11.26 – 11.27
હું ધૃતરાષ્ટ્રના બધા પુત્રો, તેમના સંબંધિત રાજાઓ સહિત,
ભીષ્મ, દ્રોણાચાર્ય, કર્ણ અને અમારા પક્ષના સેનાપતિઓને પણ
આપના ભયંકર મુખોમાં તીવ્ર ગતિથી પ્રવેશતાં જોઉં છું.
આપના વિકરાળ દાંતો વચ્ચે તેમના કેટલાકના મસ્તક ચૂર્ણ થતા હું જોઉં છું.
Bhagavad Gita 11.28 – 11.29
જે પ્રમાણે નદીનાં અનેક પ્રવાહો પર સીમાં ઉતરે છે,
તેવા જેવા સર્વ રાજાઓના પ્રાણસ્વરૂપ વ્યક્તિઓ
આપને તમારી ક્ષણભંગુર હસ્તીમાં હાથ મુકવામાં આવ્યા છે.
એ સમયે હું તમારા સંબંધિત બધાને હંમેશા શરણમાં ધરાવવા ચાહું છું.
Bhagavad Gita 11.30
હે વિષ્ણુ, તમારી પ્રજ્વલની જિહ્વાથી તમે સર્વ દિશાઓમાં પ્રાણીઓના સમુદાયોને ચાટી રહ્યા છો, અને તમારા પ્રજ્વલિત મુખોથી તેને ભક્ષણ કરતાં જાય છે.
Bhagavad Gita 11.31
હે વિષ્ણુ, તમે ઉગ્ર રૂપધારી, મારું તમે કોણ છો તે મને કહો. હે દેવ! હું તમને નમસ્કાર કરું છું; મારા પર તમારી કરુણા વર્ષા કરો. તમે, જે સર્વ સર્જનથી પૂર્વે પણ વિદ્યમાન હતા, તેને હું જાણવા ઈચ્છું કારણ કે મને તમારી પ્રકૃતિ અને પ્રયોજનને સમજી શકતો નથી.
Bhagavad Gita 11.32
હું પ્રલયનું મૂળ કારણ, મહાકાળ છું, જે સર્વ વિશ્વોનો નાશ કરવા આવે છે. તારા સહયોગ વિના પણ વિપક્ષના યોદ્ધાઓનું મૃત્યુ થશે.
Bhagavad Gita 11.33
તેથી, ઊઠ અને કીર્તિ પ્રાપ્ત કર! તારા શત્રુઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કર અને સમૃદ્ધ શાસનનો આનંદ લે. હે સવ્યસાચી, આ યોદ્ધાઓ પહેલાંથી જ મારા દ્વારા હણાયેલા ઊભા છે અને તું મારા કાર્યનું નિમિત્ત માત્ર છે.
Bhagavad Gita 11.34
દ્રોણાચાર્ય, ભીષ્મ, જયદ્રથ, કર્ણ અને અન્ય બહાદુર યોદ્ધાઓ પહેલાંથી જ મારા દ્વારા હણાયેલા છે. તેથી વિચલિત થયા વિના તેમનો વધ કર. કેવળ યુદ્ધ કર અને તું રણભૂમિમાં તારા શત્રુઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કરીશ.
Bhagavad Gita 11.35
સંજયે કહ્યું: કૃષ્ણનાં આ વચનો સાંભળીને અર્જુન ભયથી ધ્રુજવા લાગ્યો. બંને હાથ જોડીને, શ્રીકૃષ્ણને નત મસ્તક થઈને ભયયુકત ભાવનાઓથી ગદ્દ-ગદ્દ કંઠે આ પ્રમાણે કહ્યું.
Bhagavad Gita 11.36
અર્જુને કહ્યું: હે ઇન્દ્રિયોના સ્વામી, સમગ્ર બ્રહ્માંડ તમારા મહિમાગાનથી હર્ષ પામે છે અને આપના પ્રત્યે અનુરક્ત થાય છે, અસુરો આપનાથી ભયભીત થઈને સર્વ દિશાઓમાં ભાગે છે અને સિદ્ધ સંતોનો સમુદાય આપને સાદર પ્રણામ કરે છે, તે ઉચિત જ છે.
Bhagavad Gita 11.37
હે મહાત્મા, જે બ્રહ્મા આદિ સ્રષ્ટાથી પણ મહાન છે, તેવા તમે શું માટે તેઓ પ્રણામ ન કરે? હે અંનત, હે દેવતાઓનાં ભગવાન, હે બ્રહ્માંડનો આશ્રય, તમે પ્રગટ અને અપ્રગટ બંનેથી પરે પરમ અવિનાશી સત્ય છો.
Bhagavad Gita 11.38
તમે આદ્ય પરમેશ્વર અને સનાતન દિવ્ય વિભૂતિ છો; તમે આ બ્રહ્માંડના એકમાત્ર આશ્રય સ્થાન છો. તમે સર્વજ્ઞાતા તથા સર્વજ્ઞેય બંને છો; તમે પરમ ધામ છો. હે અનંત રૂપો ધારણ કરનારા! તમે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત છો.
Bhagavad Gita 11.39
તમે વાયુ (વાયુદેવ), યમરાજ (મૃત્યુના દેવ), અગ્નિ (અગ્નિના દેવ), વરુણ (જળના દેવ) તથા ચંદ્ર (ચંદ્રદેવ) છો. તમે સર્જક બ્રહ્માના પિતામહ તથા સર્વ પ્રાણીઓના પ્રપિતામહ છો. હું તમારા પુન: પુન: સહસ્ર નમસ્કાર કરું છું.
Bhagavad Gita 11.40
હે અનંત શક્તિઓના સ્વામી, તમને સન્મુખથી તથા પૃષ્ઠથી અને સર્વ દિશાઓથી મારો નમસ્કાર છે; તમે અનંત શૌર્ય તથા સામર્થ્ય ધરાવ્યો છે તથા સર્વમાં વ્યાપ્ત છો અને અત: તમે બધાં જ છો.
Bhagavad Gita 11.41 – 11.42
તમે મારા મિત્ર માનીને, મેં તમને ‘હે કૃષ્ણ’, ‘હે યાદવ’, ‘હે મારા પ્રિય મિત્ર’ કહીને સંબોધ્યાં છું. મેં તમારી પ્રતિભાને અજાણ રહીને, લાપરવાહી અને અનુચિત પ્રેમ દર્શાવ્યો છે. અને જો, મૂર્ખામીથી મેં વિનોદમાં, વિશ્રામ સમયે, સાથે બેઠા હોઈએ ત્યારે, ભોજન સમયે, એકાંતમાં, અથવા અન્યની સમક્ષ તમારો અનાદર કર્યો છે તો તે સર્વ અપરાધો માટે હું તમારો ક્ષમાપ્રાર્થી છું.
Bhagavad Gita 11.43 આપ સંપૂર્ણ બ્રહ્માંડના, ચર તથા અચર સર્વના પિતા છો. આપ સર્વોચિત પૂજનીય તથા પરમ આધ્યાત્મિક ગુરુવર્ય છો. હે અતુલનીય શક્તિઓનાં સ્વામી! જયારે ત્રણેય લોકોમાં આપની સમકક્ષ કોઈ નથી, તો આપથી મહાન તો કોણ હોય? Bhagavad Gita 11.44 તેથી, હે પૂજનીય પ્રભુ! પૂર્ણ રીતે નત મસ્તક થઈને તથા સાષ્ટાંગ દંડવત્ પ્રણામ કરીને હું આપની પાસે આપની કૃપાની યાચના કરું છું. જેમ એક પિતા તેના પુત્રને સહન કરે છે, એક મિત્ર તેના મિત્રને માફ કરી દે છે અને પ્રિયતમ તેના પ્રિયજનને ક્ષમા કરી દે છે, તેમ કૃપા કરીને મારા અપરાધો માટે મને ક્ષમા કરો. Bhagavad Gita 11.45 મેં પહેલાં કદાપિ ન જોયેલા આપનાં વિશ્વરૂપનાં દર્શન કરીને હું અતિ આનંદ અનુભવું છું. અને છતાં, મારું મન ભયથી વિચલિત છે. હે દેવોનાં સ્વામી! હે બ્રહ્માંડોનું ધામ! કૃપા કરીને મારા પર દયા કરો અને પુન: મને આપનું પ્રસન્ન રૂપ દર્શાવો. Bhagavad Gita 11.46 હે સહસ્ર હાથોવાળા! યદ્યપિ આપ સર્વ સર્જનનાં મૂર્તિમાન સ્વરૂપ છો, તથાપિ હું આપને આપના ગદા અને ચક્રધારી તેમજ મુકુટ ધારણ કરેલા ચતુર્ભુજ રૂપમાં જોવા ઈચ્છું છું. Bhagavad Gita 11.47 પરમાનંદ ભગવાન બોલ્યા: અર્જુન, તારા પર પ્રસન્ન થઈને, મારી યોગમાયા શક્તિથી મેં મારા દૈદીપ્યમાન, અનંત અને આદ્ય વિશ્વરૂપનાં દર્શન કરાવ્યાં. તારા સિવાય આ પૂર્વે કોઈએ આ સ્વરૂપ જોયું નથી. Bhagavad Gita 11.48 હે કુરુ યોદ્ધાઓમાં શ્રેષ્ઠ, ન તો વેદોના અધ્યયનથી કે ન તો યજ્ઞો કરવાથી, ન તો કર્મકાંડો દ્વારા કે ન તો દાન આપવાથી, ન તો કઠોર તપશ્ચર્યાઓ કરીને પણ કોઈ નશ્વર જીવે કદાપિ જોયું નથી, જે તે જોયું છે. Bhagavad Gita 11.49 તું મારા આ ભયંકર રૂપને જોઈને ન તો ભયભીત થા કે ન તો વિચલિત થા. ભયથી મુક્ત થા અને પ્રસન્ન ચિત્તે પુન: મને મારા સાકાર સ્વરૂપમાં જો. Bhagavad Gita 11.50 સંજયે કહ્યું: આ પ્રમાણે બોલીને, વાસુદેવના કરુણાનિધાન પુત્રે પુન: તેમનું અંગત (ચતુર્ભુજ) સ્વરૂપ દર્શાવ્યું. પશ્ચાત્, તેમણે ભયભીત થયેલા અર્જુનને આશ્વાસિત કરવા પુન: તેમનું સૌમ્ય (દ્વિભુજ) સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. Bhagavad Gita 11.51 અર્જુને કહ્યું: હે શ્રીકૃષ્ણ, આપનું સૌમ્ય (દ્વિભુજ) રૂપ જોઈને મેં મારી સ્વસ્થતા પુન: પ્રાપ્ત કરી છે તથા મારું મન સામાન્ય અવસ્થામાં પુન:સ્થાપિત થયું છે. Bhagavad Gita 11.52 – 11.53 પૂર્ણ પુરુષોત્તમ ભગવાન બોલ્યા: તું અત્યારે મારા જે રૂપને જોઈ રહ્યો છે તેનાં દર્શન અતિ દુર્લભ છે. સ્વર્ગનાં દેવતાઓ પણ તેનાં દર્શન કરવા માટે આતુર હોય છે. મારું જે રૂપ તે જોયું છે તે ન તો વેદોનાં અધ્યયનથી કે ન તો તપ, દાન કે હોમ-હવનથી પણ જોઈ શકાય છે. Bhagavad Gita 11.54 હે અર્જુન, જે રૂપમાં હું તારી સમક્ષ ઉપસ્થિત છું તે રૂપમાં મને કેવળ અનન્ય ભક્તિ દ્વારા જ જાણી શકાય છે. આ પ્રમાણે, મારી દિવ્ય દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત કરીને, હે પરંતપ, કોઈ મનુષ્ય મારા વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં પ્રવેશ પામી શકે છે. Bhagavad Gita 11.55 જેઓ મારા પ્રત્યે પરાયણ રહીને સર્વ કર્તવ્યોનું પાલન કરે છે, જે મારે આશ્રિત હોય છે તથા મારી ભક્તિમાં લીન હોય છે, જે આસક્તિ રહિત હોય છે તથા સર્વ જીવો પ્રત્યે દ્વેષ રહિત હોય છે, આવા ભક્તો નિશ્ચિત પણે મને પામે છે.
ગીતાનું અધ્યાય 11 નું સારાંશ નીચેના પોઇન્ટ વિશે છે:
અર્જુન માટે આદ્યાન્તિક જ્ઞાન: અર્જુન ગીતાના આ અધ્યાયમાં ભગવાન કૃષ્ણની દિવ્ય સ્વરૂપને જોવા માટે માગતો છે.
ભગવાન કૃષ્ણનો વિશ્વરૂપ: અર્જુન ભગવાન કૃષ્ણનો અત્યંત દિવ્ય અને ભયંકર વિશ્વરૂપ દેખે છે, જેની મહાત્મ્યને જાણીને તે વિચારમાં પડે છે.
ભગવાન કૃષ્ણની દિવ્ય શક્તિઓ: અર્જુન વિશ્વરૂપની સાક્ષાત્કાર કરીને તે ભગવાન કૃષ્ણની દિવ્ય શક્તિઓ અને મહત્ત્વને અનુભવે છે.
ભગવાન કૃષ્ણનો વિશ્વરૂપનો વર્ણન: અર્જુન વિશ્વરૂપને વર્ણન કરે છે અને તેની આશ્ચર્યજનક ભવિષ્યવાણી સાંભળી છે.
અર્જુનનું ભક્તિભાવ: અર્જુન ભગવાન કૃષ્ણની દિવ્ય સ્વરૂપને જોવામાં અપરિહાર્ય અંધકાર અને આશ્ચર્યનું અનુભવ કરે છે.
આર્જુનનો નિર્ણય: આર્જુન ભગવાન કૃષ્ણનો અત્યંત દિવ્ય સ્વરૂપ જોવાનો અવશ્યકતાનો અર્થ સમજી લે છે.
અધ્યાય 11 માં વર્ણાવલીમાં ભગવાન કૃષ્ણની દિવ્ય સ્વરૂપનું મહત્ત્વ અને શક્તિશાળી રૂપ વર્ણન થાય છે.
આ પોઇન્ટ્સ આપને ગીતાના અધ્યાય 11 નું સાર આપે છે.
Comments
Post a Comment