Bhagvat Geeta Adhayay 3 - KarmaYoga

અધ્યાય ત્રીજો - કર્મ યોગ

અર્જુને કહ્યું : હે જનાર્દન ! તમે કર્મ કરતા જ્ઞાનને ઉત્તમ માન્યું છે, તો તમે શા  માટે મને યુદ્ધરૂપી ઘોર કર્મમાં પ્રેરો છો ? ।1। 

આપ કર્મ અને જ્ઞાન અંગે ભેળસેળવાળાં વાક્યો બોલી મને મૂંઝવી નાખો છો. તો એ બેમાંથી એક નિશ્ચિત કરીને મને કહો કે જેથી હું શ્રેયને પામું.  ।2।

શ્રી ભગવાન બોલ્યા: હૈ પાપરહિત અર્જુન ! મેં સૃષ્ટિના આરંભમાં બે પ્રકારની નિષ્ઠાઓ કહી છે. જ્ઞાનયોગ દ્વારા સંખ્યોને માટે અને કર્મયોગ દ્વારા યોગીઓને માટે. ।3।

કોઈપણ પુરુષ કર્મનો આરંભ કાર્ય વિના મોક્ષ પામી શકતો નથી, તે એકલા કર્મના સંન્યાસથી પણ સિદ્ધિ  પામતો નથી. ।4।

વળી કોઈ પણ મનુષ્ય એક ક્ષણ પણ કર્મ કાર્ય વગર રહી શકતો નથી. કારણ કે પ્રકૃતિના ગુણોથી બંધાયેલા મનુષ્યોને પરવશ થઈને કર્મો કરવાં  જ પડે છે. ।5।

જે મૂઢ મનુષ્ય કર્મેન્દ્રિયોને વશ કરે પણ મન વડે વિષયોનું  સ્મરણ કરતો જ રહે તો મિથ્યાચારી છે. ।6।

જે મનથી વિષયોમાં અનાસક્ત રહીને ઇન્દ્રિયોને વશ કરી કર્મોનું આચરણ કરે તે જ શ્રેષ્ઠ છે. ।7।

માટે તું સાસ્ત્રવિધિથી કરેલા સ્વધર્મરૂપ કર્મને કર. કેમકે કર્મ ન કરવા કરતાં કર્મ કરવું એ જ શ્રેષ્ઠ છે. કર્મ ન કરવાથી તો તારો શરીરનિર્વાહ પણ નહિ થઈ શકે. ।8।

યજ્ઞરૂપ ભગવાન છે તેથી નિષ્કામ યજ્ઞરૂપી હરિના ભજન વિના સર્વ કામ્યકર્મ બંધન કરનારા છે. તું ફળની ઈચ્છા તજી દઈને યજ્ઞાદિ કર્મ કર. ।9।

પૂર્વે યજ્ઞસહિત પ્રજાઓને સર્જિને બ્રહ્માએ કહ્યું: આ યજ્ઞ વડે તમે વૃદ્ધિ પામો અને એ તમારી ઇચ્છિત કામનાઓ પૂર્ણ કરનાર થાઓ. ।10।

આ યજ્ઞ વડે તમે દેવોને પ્રસ્સન-સંતુષ્ઠ કરો અને તે દેવો તમને સંતુષ્ઠ , આમ પરસ્પરને સંતુષ્ઠ કરતાં તમે પરમ કલ્યાણ પામો. ।11।

કારણકે યજ્ઞ વડે સંતુષ્ઠ થયેલ દેવો તમને મનવાંછિત  ભોગો આપશે, પરંતુ તેમણે આપેલા ભોગો તેમને ન  આપતાં જે પોતે જ ભોગવે તે ચોર છે. ।12।

યજ્ઞનું બચેલું આરોગ્યનારા સજ્જનો સર્વ પાપોથી મુક્ત થાય છે અને જે પાપીઓ માત્ર પોતાને જ માટે રાંધે છે, તેઓ તો પાપ જ ખાય છે. ।13।

અન્નથી પ્રાણીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. અન્ન વરસાદથી ઉતપન્ન થાય છે, યજ્ઞથી વરસાદ થાય છે અને કર્મો દ્વારા જ યજ્ઞ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. ।14।

કર્મ વેદથી થાય છે, વેદ પરમાત્મા - અક્ષરબ્રહ્મથી પ્રકટ થયા છે સર્વ વ્યાપક બ્રહ્મ નિરંતર યજ્ઞમાં વસે છે, માટે યજ્ઞ વિષ્ણુરૂપ છે. ।15।

આ કર્મમાર્ગને જે અનુસરતો નથી અને પાપકર્મો કરી ઈંદ્રોયોને મોજમજા ભોગવાવે છે તેનું જીવન વ્યર્થ છે. ।16।

પરંતુ જે મનુષ્ય આત્મામાં જ પામે છે, તથા જેનું જીવન આત્મ-સાક્ષાત્કારયુક્ત હોય છે અને જે પોતાની અંદર જ પૂર્ણપણે સંતુષ્ઠ રહે છે, તેને માટે કશુ  કર્તવ્ય રહેતું નથી. ।17।

તેને આ લોકોમાં કર્મ કરવામાં કાંઈ પ્રયોજન કે સ્વાર્થ નથી અને તેને સર્વ પ્રાણી ઉપર  કોઈ પણ જાતનાં અર્થનું પ્રયોજન એટલે આધાર નથી. ।18।

હંમેશા  ફળની કામના તજીને કર્મ કર, જે નિષ્કામ રહી કર્મ કરે છે, તે પરમ પ્રભુપદને પામે છે. ।19।

જનકાદિ કર્મથી જ સિદ્ધિને પામ્યા છે. લોકસંગ્રહ માટે પણ તારે કર્મ કરવાં  ઘટે છે. ।20।

શ્રેષ્ઠજનો જે જે આચરણ કરે છે, તેનું અનુકરણ બીજા લોકો કરે છે, તે જેને પ્રમાણ બનાવે છે તે અનુસાર લોકો વર્તે છે. ।21।

હે પાર્થ ! ત્રણે લોક માં મારા માટે કોઈ પણ કર્મ નિયત કરેલ નથી. મને કોઈ વસ્તુનો અભાવ નથી કે મારે કશું મેળવવાની જરૂર. તેમ છતાં હું નિત્ય કર્તવ્ય કર્મ કરવા માં કાર્યયત  રહું છું. ।22।

જો હું નિયત કર્તવ્યો કર્મો સાવધાનીપૂર્વક ન કરું,તો હે પાર્થ, બધા મનુષ્યો જરૂર મારા માર્ગનું અનુસરણ કરશે . ।23।

જો હું નિયત કાર્ય ન કરું, તો આ બધા લોક નો વિનાશ થઇ જાય. ત્યારે હું અવાંછિત જનસમુદાય (વર્ણસંકર પ્રજા) ઉત્પન્ન કરવાનું કારણ બનું અને એ રીતે સર્વ જીવોની શાંતિ નષ્ટ કરનારો બનું.।24।

હે ભરત વંશી, જેવી રીતે અજ્ઞાની મનુષ્યો ફળ પ્રતિ આસક્તિ રાખીને તેમનાં કર્તવ્ય કર્મો કરે છે, તેવી રીતે વિદ્વાન લોકોએ સામાન્ય લોકોને સાચા માર્ગે દોરવા માટે અનાસક્ત રહી કર્મ કરવાં  જોઈએ. ।25।

 વિદ્વાન મનુષ્યોએ સકામ કર્મોમાં આસક્ત એવા અજ્ઞાની લોકોના મનને વિચલિત કરવાં જોઈએ નહીં, તેમજ તેમને કર્મનો ત્યાગ કરવા માટે પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ નહીં, પરંતુ ભક્તિભાવપૂર્વક કર્મમાં વ્યસ્ત રહેવા પ્રેરણા આપવી જોઈએ . ।26।

જીવ મિથ્યા અહંકારના પ્રભાવથી મોહગ્રસ્ત થઈને, પોતાની જાતને સમગ્ર કાર્યોનો કર્તા માની લે છે , પણ હકીકતમાં ભૌતિક પ્રકૃતિના ત્રણ ગુણો દ્વારા તે થતાં હોય છે. ।27।

હે મહાબાહુ, જે મનુષ્ય પરમ સત્યનું જ્ઞાન ધરાવે છે, તે ભક્તિમય કાર્ય અને સકામ કર્મ વચ્ચેના તફાવતને સારી રીતે જાણીને પોતાની જાતને ઇન્દ્રિયતૃપ્તિમાં વ્યસ્ત કરતો નથી. ।28।

ભૌતિક પ્રકૃતિના ગુણોથી મોહગ્રસ્ત થયેલા અજ્ઞાનીજનો, દુન્વયી કાર્યોમાં  પૂરેપૂરા પરોવાઈ જાય છે અને તેમાં આસક્ત થાય છે. તેમનાં કાર્યો તેમના જ્ઞાનના અભાવના કારણે ઉતરતી કક્ષાનાં છે, તેમ છતાં જ્ઞાની મનુષ્યે તેમને તેમાંથી વિચલિત કરવા જોઈએ નહીં. ।29।

માટે હે અર્જુન, તારાં સર્વ કર્મો અને સમર્પિત કરીને, મારા પૂર્ણ જ્ઞાનથી યુક્ત થઈને, લાભની ઈચ્છા રાખ્યા વિના,  સ્વામિત્વનો દાવો કાર્ય વિના તથા આલસરહિત થઈને તું યુદ્ધ કર. ।30।

જે મનુષ્યો દ્વેષબુદ્ધિથી રહિત થઈને અનુસરે છે, તેઓ કર્મના બંધનથી મુક્ત થઇ જાય છે. ।31।

પણ જે મારા આ મતનો દ્વેષ કરીને તે પ્રમાણે ચાલતા નથી તે મૂઢોને તો બધા જ્ઞાનમાં મૂઢ અને નષ્ટ થયેલા જ સમજ. ।32।

બધા પ્રાણીઓ પોતાના સ્વભાવથી પરવશ થયેલા હોવાથી કર્મો કરે છે. જ્ઞાની પણ પોતાના સ્વભાવ અનુસાર ચેષ્ટા કરે છે. તો પછી આમાં કર્મ નહિ કરું એવી હઠ  કરવાથી શું વળવાનું છું  ।33।

ઇન્દ્રિયના પોતપોતાના અનુકૂળ વિષયોમાં રાગ અને પ્રતિકૂળ વિષયોમાં દ્વેષ રહેલા છે. તેમને વશ થવું નહિ, કેમકે એ કલ્યાણમાર્ગમાં આડે આવનારા દુશ્મનો છે. ।34।

બીજાનો ધર્મ આચરવો સહેલો હોય અને પોતાનો ધર્મ કઠણ હોય તો પણ પોતાનો જ ધર્મ વધુ કલ્યાણકારક છે. પોતાનો ધર્મમાં રહેતા મરણ આવે તો પણ કલ્યાણકારક છે. ।35।

અર્જુન બોલ્યોઃ  તો પછી હે કૃષ્ણ ! મનુષ્ય પોતે ન ઈચ્છતો હોવા છતાં પણ પરાણે જોડવામાં આવ્યો હોય તેમ કોના થી પ્રેયાય  ને પાપ  કરે છે ?।36।

શ્રી કૃષ્ણ બોલ્યાઃ રજોગુણ થી ઉત્પન્ન થયેલ કામ, ક્રોધ ઉત્પન્ન કરે છે. એ ગમે તેટલા વૈભવ મળે તો પણ ધરાતો નથી. માટે મોક્ષમાર્ગ માં કામ ને મોટો શત્રુ જાણ. ।37।

જેમ ધુમાડાથી અગ્નિ ઢંકાય છે, મેલ થી આરસી લેપાય છે, તથા ઓળ થી ગર્ભ વિંટાય છે,તેમ તૃષ્ણા રૂપી  'કામ ' થી આ જ્ઞાન ઢંકાયેલું છે. ।38।

હે અર્જુન ! જ્ઞાનીના નિત્યના વેરી એવા એ કામરૂપ અગ્નિએ જ્ઞાનને ઢાંકી દીધું છે. ।39।

ઇન્દ્રિયો,મન અને ભુદ્ધિ - આ ત્રણ કામ ને રહેવાના સ્થાન છે, એ જ્ઞાન ને ઢાંકી ને જીવ ને મોહ પમાડે છે.।40।

માટે હે કૌંતેય ! તું પ્રથમ ઇન્દ્રિયો ને વશ કરીને એ જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન ને નાશ કરનારા 'કામ' રૂપી મહાપાપી નો તો નાશ જ કર.  ।41।

ઇન્દ્રિયો શરીર થી પર છે ,ઇન્દ્રિયોથી મન પર છે , મનથી બુદ્ધિ પર છે , અને ભુદ્ધિ થી આત્મા પર છે. ।42।

આ પ્રમાણે બુદ્ધિ થી પર, અત્યંત શ્રેષ્ઠ , આત્માને જાણી ને બુદ્ધિ દ્વારા મન ને વશ કરી, હે મહાબાહો ! તું આ કદરૂપા દુર્જય  કામ ને મારી નાખ. ।43।

।ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ ભગવદ્દગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિધાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે કર્મોંયોગો નામ તૃતીયોsધ્યાય: ।