અધ્યાય બીજો - સાંખ્યયોગ
સંજય બોલ્યો : પૂર્વોક્ત પ્રકાર ની કૃપાથી આંસુ ભરેલાં નેત્રવાળા શોકયુક્ત અર્જુનને ભગવાને કહ્યું: ।1।
શ્રી કૃષ્ણ ભગવાન બોલ્યા: હે અર્જુન! આ પ્રતિકૂળ સમયે મોહથી તું કેમ ગભરાઈ ગયો છે? આર્ય પુરુષ એને આશ્રય નથી આપતા, એથી તો નર્કવાસ અને અપકીર્તિ થાય. ।2।
માટે હે અર્જુન । તું આ કાયરતા અને મનનાં દુર્બળપણાને તજી યુદ્ધ માટે ઉભો થઇ જા. ।3।
ત્યારે અર્જુને કહ્યું : હે કૃષ્ણ ! હું ભીષ્મપિતામહ અને દ્રોણાચાર્યની સામે કેવી રીતે યુદ્વ કરીશ ? ।4।
ગુરુજનો ને મારવા કરતા હું ભિક્ષાથી જીવનનિર્વાહ કરવો કલ્યાણકારક સમજું છું. અર્થલોભે એમને મારી ભોગો ભોગવવા તે તેમનું લોહી પીવા જેવું છે। ।5।
વળી અમે એ પણ જાણતા નથી કે અમારો જાય થશે કે નહિ ? જે કૌરવોને મારીને અમે જીવવા નથી માંગતા તે તો સામે જ ખાડા છે. ।6।
કૃપણતાથી મારો સ્વભાવ બગડી ગયો છે અને ધર્મ વિષે ભ્રમિત થઈ ગયો છે તેથી મને જે કલ્યાણકારક હોઈ તે હું તમારો શિષ્ય છું માટે મને કહો. ।7।
પૃથ્વીનું રાજ્ય અથવા દેવતાઓનું અધિપત્ય મળવા છતાં ઇન્દ્રિયોને શિથિલ કરવાવાળા શોકને દૂર કરે , એવો ઉપાય કયો છે તે હું જાણતો નથી. ।8।
સંજયે કહ્યું : હે રાજન ! અર્જુન શ્રીકૃષ્ણને 'હું નહિ લડું ' એમ સ્પષ્ટ કહી ચૂપ થઈ ગયો. ।9।
બંને સૈન્યની મધ્યમાં વિષાદને પ્રાપ્ત અર્જુન પ્રત્યે શ્રીકૃષ્ણ મહારાજે આ વચનો કહ્યાં : ।10।
હે અર્જુન ! તું શોક ન કરવા જેવા લોકોનો શોક કરે છે અને પંડિતોના જેવી વાતો કરે છે. પરંતુ પંડિતો મૃત-જીવિત પુરુષોનો શોક કરતા નથી. ।11।
હું,તું અને આ રાજા લોકો પહેલા હતા નહિ ? અને હવે પછી શુ નહિ રહે ? ।12।
જેમ આ દેહમાં કુમાર , યુવાન અને વૃદ્ધાવસ્થા થાય છે , દેહાન્ત પછી અન્ય શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે , તેમજ વીર પુરુષોને આનો મોહ થતો નથી. ।13।
હે કુંતીપુત્ર । શરદી-ગરમી અને સુખ-દુઃખને આપવાવાળા વિષયો અને ઇન્દ્રિયોના સંયોગો તો ક્ષણભંગુર અને અનિત્ય છે, માટે તેઓને તું સહન કર. ।14।
હૈ પુરુષશ્રેષ્ઠ । સુખ-દુઃખને સરખા માનવાવાળા જે વીર પુરુષને આ ઇન્દ્રિયોના વિષયો વ્યાકુળ નથી કરી શકતા તે જ મોક્ષને માટે યોગ્ય છે. ।15।
અસતનું અસ્તિત્વ નથી અને સતનો અભાવ નથી પણ તત્વજ્ઞાની તો એ બંને નો પણ અંત જાણે છે. ।16।
જેના વડે આ સૌ જગતમાં વ્યાપ્ત છે, તે અવિનાશીનો વિનાશ કરવા કોઈ સમર્થ નથી. ।17।
કોઈ પણ પ્રમાણથી અગમ્ય આ મનખાદેહ નાશવંત છે, તેથી હૈ ભારત । તું યુદ્ધ કર. ।18।
જે આત્માને મારવાવાળો ને મારવાવાળો સમજે છે, તે બંને અજ્ઞ છે. આત્મા ન મારે છે, ન મરે. ।19।
આત્મા ને જન્મ કે મૃત્યુ નથી, ન દેહ ધારણ કરીને ફરી જન્મવાનું છે, એ અજન્મા , નિત્ય , શાશ્વત , પુરાતન છે. શરીર નો નાશ થવા છતાં પણ આત્મા મરતો નથી. ।20।
હે પાર્થ ! જે આત્માને નાશરહિત , નિત્ય જનમ્યા અજન્મા અને અધિકારી જાણે છે , તે કેવી રીતે કોઈને મરાવી શકશે અથવા મારી શકશે ? ।21।
જેમ મનુષ્ય જૂનાં વસ્ત્રો ત્યાગીને નવાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે,તેમજ આત્મા જૂનું શરીર ત્યાગીને બીજું શરીર ધારણ કરે છે. ।22।
હે અર્જુન ! આત્માને શસ્ત્ર છેદી શકતાં નથી , પાણી ભીંજવતું નથી , આગ બાળી શકતી નથી અને હવા સૂકવી શકતી નથી. ।23।
કેમ કે તે ન તો કાપવાવાળો છે , ના બળવાવાળો છે ,ન ભીંજાવવાળો છે , ન સુકાવવાળો છે, આત્મા સર્વવ્યાપી , સ્થિર , અચલ અને સનાતન છે. ।24।
તેને અવ્યક્ત , અચિંત્ય અને વિકારરહિત કહે છે. એનું સ્વરૂપ જાણ્યા પછી તું શોક કરે તે ઉચિત નથી. ।25।
અથવા તું એને નિત્ય જન્મનારો , નિત્ય મારનારો માને તો પણ તેનો શોક કરવો યોગ્ય નથી. ।26।
કેમ કે આ પ્રકારે સર્જેલી જન્મમૃત્યુની પરંપરા નક્કી હોવાથી તેનો શોક કરવો ઉચિત નથી. ।27।
ભૂત આદિમાં અપ્રકટ , મધ્યમાં વ્યક્ત અને અંતમાં અવ્યક્ત જ હોય છે. એમાં શોક સુ કરવો ? ।28।
એના દૃષ્ટા , વક્તા , શ્રોતા અને જ્ઞાતા સૌ આશ્ચર્યવત છે. શ્રવણ કરીને પણ તેને કોઈ જાણતું નથી। ।29।
સર્વના દેહમાં રહેનારો આત્મા કદાપિ હણાતો નથી તેથી આ સૌનો શોક કરવો યોગ્ય છે. ।30।
તારો ધર્મ - તારી ફરજ શું છે તે બરાબર સમજીને પણ તું કંપી જાય તે યોગ્ય નથી , કેમ કે ક્ષત્રિય માટે ધર્મયુદ્ધ કરતાં બીજું કાંઈ પણ કલ્યાણકારી નથી. ।31।
આ યુદ્ધ તો સ્વર્ગના ખુલ્લાં દ્વાર જેવું છે અને તે ભાગ્યવાન ક્ષત્રિયો જ મેળવે છે. ।32।
તું હવે જો આ ધર્મને માર્ગે થતું યુદ્ધ નહિ કરે તો તારી પોતાની પવિત્ર ફરજ ચૂકીશ અને યશપ્રાપ્તિ ખોઈને પાપનો ભાગી થઈશ. ।33।
આથી બધા તારી અપકીર્તિની વાતો કરશે. સંભવિત પુરુષને માટે તો આ અપયશ મોત કરતા પણ દુઃખદાયક છે. ।34।
તું બી ગયો છે એમ મહારથીઓ માની લેશે ને તેમની નજરમાં તું હલકો પડીશ. ।35।
તારા દુશ્મનો તારી નિંદા કરશે ને તને ન કહેવાનાં વચનો કહેશે. આનાથી મોટું કયું દુઃખ હોય ? ।36।
યુદ્ધમાં તું મરીશ તો તને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થશે અને જીતીશ તો પૃથ્વીનું રાજ્ય ભોગવીશ, માટે હે કુંતીના પુત્ર , તું નિશ્ચય કરી યુદ્ધ મને ઉભો થા. ।37।
સુખ-દુઃખ , લાભ-હાનિ અને જાય-પરાજયને સરખાં ગણી યુદ્ધ કરવાથી પાપ નહિ લાગે. ।38।
'સાંખ્ય યોગ' પ્રમાણે મેં બધું જ્ઞાન સમજાવ્યું. હવે કર્મયોગનાં આધારે કહું ચુ તેનું મનન કરી તેને ગ્રહણ કરીશ તો તું કર્મના બંધનમાંથી મુક્ત થઇશ. ।39।
આ કર્મયોગનું કદાચ પૂરેપૂરું આચરણ ન થાય તો કંઈ દોષ નથી. તેનું થોડું પણ આચરણ થાય તો મોટા ભયમાંથી ઉગરી જવાય છે. ।40।
હે ક્રુરુનંદન ! આ કર્મયોગ માં બુદ્ધિનું નિશ્ચિત સ્વરૂપ એક જ છે પરંતુ અનિશ્ચિત એટલે સાધકોની સંશયાત્મક બુદ્ધિ ઘણી શાખાવળી ને અનંત છે. ।41।
હે અર્જુન ! અજ્ઞાની લોકો વેદના વિવાદમાં આનંદ પામી ફળપ્રાપ્તિ વિના બીજું નથી એવો વાદ કરે છે. કહે છે કે , જન્મ લેવો, મોટામાં મોટો કર્મ કરવાં અને તેના ફળરૂપ ઐહિક ભોગ ભોગવવા એ જીવનનુ સાર્થક્ય છે. આ પ્રકારે એમની બુદ્ધિ વિવેકઃભ્રષ્ટ થાય છે. તેથી સમાધિમાં ચિત્તની એકાગ્રતા સાધી સકતી નથી. ।42-43-44।
સત્વ,રજસ અને તમસ એ ત્રણની અસર નીચે વેદો રચાય છે. માટે તું નિત્ય, સત્વગુણવાળો , સુખદુઃખાદિ બંનેની પરવા કર્યા વિનાના યોગક્ષેમાદિ સ્વાર્થમાં ડૂબી ન જતાં આત્માનું સ્વરૂપ સમજનારો થા. ।45।
જેનો અર્થ કુવા થી સરે છે તેને સરોવરનું શુ પ્રયોજન ? તેમ જ બ્રહ્મને તત્વથી જાણનાર બ્રાહ્મણનું બધા વેદોમાં એટલું જ પ્રયોજન રહી જાય છે. ।46।
કર્મ પૂરતો જ તારો અધિકાર છે. તેમાંથી નીપજતાં ફળની તારા અધિકારની વાત નથી. અમુક ફળ મને મળો , એવી આસક્તિ ન રાખ. ।47।
હે ધનંજય ! તું યોગમાં લીન થઈ ફળની આસક્તિ છોડી અને સિદ્ધિ-અસિદ્ધિમાં સમ રહીને કર્મ કર, એને જ સમત્વયોગ કહ્યો છે. ।48।
સમત્વ બુદ્ધિ સાથે સરખાવતાં કામ્ય કર્મો, અત્યંત હલકા છે. માટે જ્ઞાનસંપાદન માટે નિષ્કામ ઈશ્વરપર્ણ કર્મ કર, કારણ સકામ પુરુષો પામર ગણાય છે. ।49।
બુદ્ધિયુક્ત થઈને કર્મ કરવાવાળાઓ આ જન્મમાં પાપ-પુણ્યથી અલિપ્ત રહે છ. તેથી તું યોગને આચરણ કર. કૌશલ્યપૂર્ણ કર્મ કરવું એ જ યોગ છે. ।50।
સમબુદ્ધિવાળા જ્ઞાનીઓ કર્મોથી ઉત્પન્ન થનાર ફળનો ત્યાગ કરીને જન્મરૂપ બંધનથી મુક્ત થઈને નિર્વિકાર પરમપદને પામે છે. ।51।
જયારે તારી બુદ્ધિ મોહથી મુક્ત થશે ત્યારે તું સાંભળેલા અને સાંભળવામાં આવનાર બધા પદાર્થોની કામનાથી મુક્ત થઈશ. ।52।
જયારે કામ્ય પદાર્થોને સાંભળીને લલચાયેલી તારી બુદ્ધિ વૈરાગ્યથી આત્મસ્વરૂપમાં અચળ બનશે ત્યારે જ તને ભગવદ્દ પ્રાપ્તિરૂપ યોગ પ્રાપ્ત થશે. ।53।
આ પ્રકારનાં ભગવાનનાં વચનો સાંભળીને અર્જુન બોલ્યોઃ હે કેશવ ! સમાધિમાં સમાધિમાં સ્થિર બુદ્ધિવાળા મનુષ્યના લક્ષણ શું ? સ્થિર બુદ્ધિવાળો મનુષ્ય કેવી રીતે બોલે છે? કેવી રીતે બેસે છે? કેવી રીતે ચાલે છે ? એ વિશે મને કહો. ।54।
શ્રી કૃષ્ણ બોલ્યા : મનની સર્વ કામનાને જયારે મનુષ્યો છોડે છે અને પોતે પોતાનામાં જ સંતુષ્ટ રહે છે ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ।55।
દુઃખ સમયે જેને ખેદ થતો નથી અને સુખમાં જેને આસક્તિ હોતી નથી,તેમ જ રાગ , ભય , ક્રોધ જેનો છૂટી ગયેલો છે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ।56।
જે સર્વત્ર સ્નેહ વગરનો છે અને જેને સારુંખોટું પ્રાપ્ત થતાં હર્ષશોક થતો નથી, તેને સ્થિર બુદ્ધિવાળો જાણવો. ।57।
કાચબો જેમ પોતાના અંગોને પલકમાં સમેટી લે છે, તેમ જે પોતાની ઇન્દ્રિયોને વિષયો તરફથી પાછી ખેંચી લે છે, તે સ્થિતપ્રજ્ઞ જાણવો। ।58।
દેહધારી જયારે નિરાહારી રહે છે ત્યારે તેના વિષય ફિક્કા પડે છે પણ સંપૂર્ણ જતા નથી. એ તો જયારે પરબ્રહ્મમ નો અનુભવ થાય છે ત્યારે જ છૂટે છે. ।59।
હે કોન્તેય ! મોક્ષ માટે સતત પ્રયત્ન કરતા વિવેકી પુરુષનાં મનને પણ મંથન કરનારી ઇન્દ્રિયો બળજબરીથી વિષયો તરફ ખેંચી જાય છે. ।60।
માટે તે સર્વ ઈન્દ્રિયોનું નિયમન કરી, યોગયુક્ત થઈ મારામાં તન્મય થઈને રહેવું, કારણ જેને પોતાની ઇન્દ્રિયો આધીન છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર છે. ।61।
જે ગુણબુદ્ધિથી વિષયોનું ચિંતન કરે છે તેને વિષયોમાં કામના વધવાની, તેમાંથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. ।62।
કામનાથી ક્રોધ અને ક્રોધથી સંમોહ થાય છે. પરિણામે કાર્યાકાર્યનો વિચાર નાશ પામે છે. સ્મૃતિનો નાશ થવાથી બુદ્ધિનો નાશ થાય છે અને બુદ્ધિનો નાશ થવાથી જાતનો નાશ થાય છે. ।63।
પરંતુ જેને મનને સ્વાધીન કર્યું છે એવો માણસ રાગદ્વેષરહિત થઈને પોતાને વશ કરેલી ઇન્દ્રિયો દ્વારા વિષયોનો વ્યહાર કરતો પ્રસન્નતાને પ્રાપ્ત કરે છે. ।64।
આવો આનંદ મળવાથી સર્વ દુઃખોનો નાશ થાય છે. આવા આનંદી ચિત્તના માનવની બુદ્ધિ એકદમ સ્થિર થાય છે. ।65।
જેણે ઇન્દ્રિયો અને મનને જીત્યાં નથી, તેને નિષ્કામ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી નથી. એટલે તેનો ભાવના શ્રદ્ધા પર સ્થિર નથી. આત્મશ્રદ્ધા સ્થિર ન હોઈ તો શાંતિ ન હોય, ને ત્યાં સુખ ન હોય ।66।
કારણ, આવો અસંયમી માણસ આત્માને તરછોડી રખડતી ઇંદ્રિયોની પાછળ મનને છૂટું મૂકે હે. અને પવનનો ઝપાટો નાવને ગમે તેમ ઘસડી જાય છે તેમ તેની ભુદ્ધિ તેને ખેંચી જાય છે. ।67।
તેથી હે પરાક્રમી અર્જુન ! જે પુરુષની ઇન્દ્રિયો સર્વ ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી કાબૂ કરાયેલી હોઈ છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર જાણવી. ।68।
તેથી હે પરાક્રમી અર્જુન ! જે પુરુષની ઇન્દ્રિયો સર્વ ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી કાબૂ કરાયેલી હોય છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર જાણવી. ।68।
જેની બુદ્ધિ અજ્ઞાનના અંધકારથી છવાયેલી છે એવા સર્વ પ્રાણીઓની આત્મનિષ્ઠા રાત્રિ જેવી છે. પરંતુ ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ કરનારા યોગી તે નિષ્ઠામા જાગ્રત રહે છે. તે વિષયનું જ્ઞાન આત્મજ્ઞાની મુનિની રાત્રિ સમાન છે.।69।
જેમ જુદી જુદી નદીઓનું પાણી સ્થિર સમુદ્રમાં તેને હેરાન કાર્ય વગર જ સમાઈ જાય છે ને તે શાંતિ મેળવે છે. ।70।
જે પુરુષ સ્પૃહા વિનાનો થઈ પોતાની કામનાઓ ત્યાગે છે તે શાંતિ મેળવે છે. ।71।
હે અર્જુન ! બ્રહ્મભાવ પામેલા પુરુષની આ સ્થિતિ છે. આવા યોગીને સંસારનો મોહ રહેતો નથી. અંતઃકાળે પણ જો તેની આ પ્રકારની સ્થિતિ હોય તો તે બ્રહ્માનંદને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. ।72।
।ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્દ ભગવદ્દગીતા સૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે સાંખ્યયોગો નામ દ્વિતીયોsધ્યાય: ।
ત્યારે અર્જુને કહ્યું : હે કૃષ્ણ ! હું ભીષ્મપિતામહ અને દ્રોણાચાર્યની સામે કેવી રીતે યુદ્વ કરીશ ? ।4।
ગુરુજનો ને મારવા કરતા હું ભિક્ષાથી જીવનનિર્વાહ કરવો કલ્યાણકારક સમજું છું. અર્થલોભે એમને મારી ભોગો ભોગવવા તે તેમનું લોહી પીવા જેવું છે। ।5।
વળી અમે એ પણ જાણતા નથી કે અમારો જાય થશે કે નહિ ? જે કૌરવોને મારીને અમે જીવવા નથી માંગતા તે તો સામે જ ખાડા છે. ।6।
કૃપણતાથી મારો સ્વભાવ બગડી ગયો છે અને ધર્મ વિષે ભ્રમિત થઈ ગયો છે તેથી મને જે કલ્યાણકારક હોઈ તે હું તમારો શિષ્ય છું માટે મને કહો. ।7।
પૃથ્વીનું રાજ્ય અથવા દેવતાઓનું અધિપત્ય મળવા છતાં ઇન્દ્રિયોને શિથિલ કરવાવાળા શોકને દૂર કરે , એવો ઉપાય કયો છે તે હું જાણતો નથી. ।8।
સંજયે કહ્યું : હે રાજન ! અર્જુન શ્રીકૃષ્ણને 'હું નહિ લડું ' એમ સ્પષ્ટ કહી ચૂપ થઈ ગયો. ।9।
બંને સૈન્યની મધ્યમાં વિષાદને પ્રાપ્ત અર્જુન પ્રત્યે શ્રીકૃષ્ણ મહારાજે આ વચનો કહ્યાં : ।10।
હે અર્જુન ! તું શોક ન કરવા જેવા લોકોનો શોક કરે છે અને પંડિતોના જેવી વાતો કરે છે. પરંતુ પંડિતો મૃત-જીવિત પુરુષોનો શોક કરતા નથી. ।11।
હું,તું અને આ રાજા લોકો પહેલા હતા નહિ ? અને હવે પછી શુ નહિ રહે ? ।12।
જેમ આ દેહમાં કુમાર , યુવાન અને વૃદ્ધાવસ્થા થાય છે , દેહાન્ત પછી અન્ય શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે , તેમજ વીર પુરુષોને આનો મોહ થતો નથી. ।13।
હે કુંતીપુત્ર । શરદી-ગરમી અને સુખ-દુઃખને આપવાવાળા વિષયો અને ઇન્દ્રિયોના સંયોગો તો ક્ષણભંગુર અને અનિત્ય છે, માટે તેઓને તું સહન કર. ।14।
હૈ પુરુષશ્રેષ્ઠ । સુખ-દુઃખને સરખા માનવાવાળા જે વીર પુરુષને આ ઇન્દ્રિયોના વિષયો વ્યાકુળ નથી કરી શકતા તે જ મોક્ષને માટે યોગ્ય છે. ।15।
અસતનું અસ્તિત્વ નથી અને સતનો અભાવ નથી પણ તત્વજ્ઞાની તો એ બંને નો પણ અંત જાણે છે. ।16।
જેના વડે આ સૌ જગતમાં વ્યાપ્ત છે, તે અવિનાશીનો વિનાશ કરવા કોઈ સમર્થ નથી. ।17।
કોઈ પણ પ્રમાણથી અગમ્ય આ મનખાદેહ નાશવંત છે, તેથી હૈ ભારત । તું યુદ્ધ કર. ।18।
જે આત્માને મારવાવાળો ને મારવાવાળો સમજે છે, તે બંને અજ્ઞ છે. આત્મા ન મારે છે, ન મરે. ।19।
આત્મા ને જન્મ કે મૃત્યુ નથી, ન દેહ ધારણ કરીને ફરી જન્મવાનું છે, એ અજન્મા , નિત્ય , શાશ્વત , પુરાતન છે. શરીર નો નાશ થવા છતાં પણ આત્મા મરતો નથી. ।20।
હે પાર્થ ! જે આત્માને નાશરહિત , નિત્ય જનમ્યા અજન્મા અને અધિકારી જાણે છે , તે કેવી રીતે કોઈને મરાવી શકશે અથવા મારી શકશે ? ।21।
જેમ મનુષ્ય જૂનાં વસ્ત્રો ત્યાગીને નવાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે,તેમજ આત્મા જૂનું શરીર ત્યાગીને બીજું શરીર ધારણ કરે છે. ।22।
હે અર્જુન ! આત્માને શસ્ત્ર છેદી શકતાં નથી , પાણી ભીંજવતું નથી , આગ બાળી શકતી નથી અને હવા સૂકવી શકતી નથી. ।23।
કેમ કે તે ન તો કાપવાવાળો છે , ના બળવાવાળો છે ,ન ભીંજાવવાળો છે , ન સુકાવવાળો છે, આત્મા સર્વવ્યાપી , સ્થિર , અચલ અને સનાતન છે. ।24।
તેને અવ્યક્ત , અચિંત્ય અને વિકારરહિત કહે છે. એનું સ્વરૂપ જાણ્યા પછી તું શોક કરે તે ઉચિત નથી. ।25।
અથવા તું એને નિત્ય જન્મનારો , નિત્ય મારનારો માને તો પણ તેનો શોક કરવો યોગ્ય નથી. ।26।
કેમ કે આ પ્રકારે સર્જેલી જન્મમૃત્યુની પરંપરા નક્કી હોવાથી તેનો શોક કરવો ઉચિત નથી. ।27।
ભૂત આદિમાં અપ્રકટ , મધ્યમાં વ્યક્ત અને અંતમાં અવ્યક્ત જ હોય છે. એમાં શોક સુ કરવો ? ।28।
એના દૃષ્ટા , વક્તા , શ્રોતા અને જ્ઞાતા સૌ આશ્ચર્યવત છે. શ્રવણ કરીને પણ તેને કોઈ જાણતું નથી। ।29।
સર્વના દેહમાં રહેનારો આત્મા કદાપિ હણાતો નથી તેથી આ સૌનો શોક કરવો યોગ્ય છે. ।30।
તારો ધર્મ - તારી ફરજ શું છે તે બરાબર સમજીને પણ તું કંપી જાય તે યોગ્ય નથી , કેમ કે ક્ષત્રિય માટે ધર્મયુદ્ધ કરતાં બીજું કાંઈ પણ કલ્યાણકારી નથી. ।31।
આ યુદ્ધ તો સ્વર્ગના ખુલ્લાં દ્વાર જેવું છે અને તે ભાગ્યવાન ક્ષત્રિયો જ મેળવે છે. ।32।
તું હવે જો આ ધર્મને માર્ગે થતું યુદ્ધ નહિ કરે તો તારી પોતાની પવિત્ર ફરજ ચૂકીશ અને યશપ્રાપ્તિ ખોઈને પાપનો ભાગી થઈશ. ।33।
આથી બધા તારી અપકીર્તિની વાતો કરશે. સંભવિત પુરુષને માટે તો આ અપયશ મોત કરતા પણ દુઃખદાયક છે. ।34।
તું બી ગયો છે એમ મહારથીઓ માની લેશે ને તેમની નજરમાં તું હલકો પડીશ. ।35।
તારા દુશ્મનો તારી નિંદા કરશે ને તને ન કહેવાનાં વચનો કહેશે. આનાથી મોટું કયું દુઃખ હોય ? ।36।
યુદ્ધમાં તું મરીશ તો તને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થશે અને જીતીશ તો પૃથ્વીનું રાજ્ય ભોગવીશ, માટે હે કુંતીના પુત્ર , તું નિશ્ચય કરી યુદ્ધ મને ઉભો થા. ।37।
સુખ-દુઃખ , લાભ-હાનિ અને જાય-પરાજયને સરખાં ગણી યુદ્ધ કરવાથી પાપ નહિ લાગે. ।38।
'સાંખ્ય યોગ' પ્રમાણે મેં બધું જ્ઞાન સમજાવ્યું. હવે કર્મયોગનાં આધારે કહું ચુ તેનું મનન કરી તેને ગ્રહણ કરીશ તો તું કર્મના બંધનમાંથી મુક્ત થઇશ. ।39।
આ કર્મયોગનું કદાચ પૂરેપૂરું આચરણ ન થાય તો કંઈ દોષ નથી. તેનું થોડું પણ આચરણ થાય તો મોટા ભયમાંથી ઉગરી જવાય છે. ।40।
હે ક્રુરુનંદન ! આ કર્મયોગ માં બુદ્ધિનું નિશ્ચિત સ્વરૂપ એક જ છે પરંતુ અનિશ્ચિત એટલે સાધકોની સંશયાત્મક બુદ્ધિ ઘણી શાખાવળી ને અનંત છે. ।41।
હે અર્જુન ! અજ્ઞાની લોકો વેદના વિવાદમાં આનંદ પામી ફળપ્રાપ્તિ વિના બીજું નથી એવો વાદ કરે છે. કહે છે કે , જન્મ લેવો, મોટામાં મોટો કર્મ કરવાં અને તેના ફળરૂપ ઐહિક ભોગ ભોગવવા એ જીવનનુ સાર્થક્ય છે. આ પ્રકારે એમની બુદ્ધિ વિવેકઃભ્રષ્ટ થાય છે. તેથી સમાધિમાં ચિત્તની એકાગ્રતા સાધી સકતી નથી. ।42-43-44।
સત્વ,રજસ અને તમસ એ ત્રણની અસર નીચે વેદો રચાય છે. માટે તું નિત્ય, સત્વગુણવાળો , સુખદુઃખાદિ બંનેની પરવા કર્યા વિનાના યોગક્ષેમાદિ સ્વાર્થમાં ડૂબી ન જતાં આત્માનું સ્વરૂપ સમજનારો થા. ।45।
જેનો અર્થ કુવા થી સરે છે તેને સરોવરનું શુ પ્રયોજન ? તેમ જ બ્રહ્મને તત્વથી જાણનાર બ્રાહ્મણનું બધા વેદોમાં એટલું જ પ્રયોજન રહી જાય છે. ।46।
કર્મ પૂરતો જ તારો અધિકાર છે. તેમાંથી નીપજતાં ફળની તારા અધિકારની વાત નથી. અમુક ફળ મને મળો , એવી આસક્તિ ન રાખ. ।47।
હે ધનંજય ! તું યોગમાં લીન થઈ ફળની આસક્તિ છોડી અને સિદ્ધિ-અસિદ્ધિમાં સમ રહીને કર્મ કર, એને જ સમત્વયોગ કહ્યો છે. ।48।
સમત્વ બુદ્ધિ સાથે સરખાવતાં કામ્ય કર્મો, અત્યંત હલકા છે. માટે જ્ઞાનસંપાદન માટે નિષ્કામ ઈશ્વરપર્ણ કર્મ કર, કારણ સકામ પુરુષો પામર ગણાય છે. ।49।
બુદ્ધિયુક્ત થઈને કર્મ કરવાવાળાઓ આ જન્મમાં પાપ-પુણ્યથી અલિપ્ત રહે છ. તેથી તું યોગને આચરણ કર. કૌશલ્યપૂર્ણ કર્મ કરવું એ જ યોગ છે. ।50।
સમબુદ્ધિવાળા જ્ઞાનીઓ કર્મોથી ઉત્પન્ન થનાર ફળનો ત્યાગ કરીને જન્મરૂપ બંધનથી મુક્ત થઈને નિર્વિકાર પરમપદને પામે છે. ।51।
જયારે તારી બુદ્ધિ મોહથી મુક્ત થશે ત્યારે તું સાંભળેલા અને સાંભળવામાં આવનાર બધા પદાર્થોની કામનાથી મુક્ત થઈશ. ।52।
જયારે કામ્ય પદાર્થોને સાંભળીને લલચાયેલી તારી બુદ્ધિ વૈરાગ્યથી આત્મસ્વરૂપમાં અચળ બનશે ત્યારે જ તને ભગવદ્દ પ્રાપ્તિરૂપ યોગ પ્રાપ્ત થશે. ।53।
આ પ્રકારનાં ભગવાનનાં વચનો સાંભળીને અર્જુન બોલ્યોઃ હે કેશવ ! સમાધિમાં સમાધિમાં સ્થિર બુદ્ધિવાળા મનુષ્યના લક્ષણ શું ? સ્થિર બુદ્ધિવાળો મનુષ્ય કેવી રીતે બોલે છે? કેવી રીતે બેસે છે? કેવી રીતે ચાલે છે ? એ વિશે મને કહો. ।54।
શ્રી કૃષ્ણ બોલ્યા : મનની સર્વ કામનાને જયારે મનુષ્યો છોડે છે અને પોતે પોતાનામાં જ સંતુષ્ટ રહે છે ત્યારે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ।55।
દુઃખ સમયે જેને ખેદ થતો નથી અને સુખમાં જેને આસક્તિ હોતી નથી,તેમ જ રાગ , ભય , ક્રોધ જેનો છૂટી ગયેલો છે તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. ।56।
જે સર્વત્ર સ્નેહ વગરનો છે અને જેને સારુંખોટું પ્રાપ્ત થતાં હર્ષશોક થતો નથી, તેને સ્થિર બુદ્ધિવાળો જાણવો. ।57।
કાચબો જેમ પોતાના અંગોને પલકમાં સમેટી લે છે, તેમ જે પોતાની ઇન્દ્રિયોને વિષયો તરફથી પાછી ખેંચી લે છે, તે સ્થિતપ્રજ્ઞ જાણવો। ।58।
દેહધારી જયારે નિરાહારી રહે છે ત્યારે તેના વિષય ફિક્કા પડે છે પણ સંપૂર્ણ જતા નથી. એ તો જયારે પરબ્રહ્મમ નો અનુભવ થાય છે ત્યારે જ છૂટે છે. ।59।
હે કોન્તેય ! મોક્ષ માટે સતત પ્રયત્ન કરતા વિવેકી પુરુષનાં મનને પણ મંથન કરનારી ઇન્દ્રિયો બળજબરીથી વિષયો તરફ ખેંચી જાય છે. ।60।
માટે તે સર્વ ઈન્દ્રિયોનું નિયમન કરી, યોગયુક્ત થઈ મારામાં તન્મય થઈને રહેવું, કારણ જેને પોતાની ઇન્દ્રિયો આધીન છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર છે. ।61।
જે ગુણબુદ્ધિથી વિષયોનું ચિંતન કરે છે તેને વિષયોમાં કામના વધવાની, તેમાંથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. ।62।
કામનાથી ક્રોધ અને ક્રોધથી સંમોહ થાય છે. પરિણામે કાર્યાકાર્યનો વિચાર નાશ પામે છે. સ્મૃતિનો નાશ થવાથી બુદ્ધિનો નાશ થાય છે અને બુદ્ધિનો નાશ થવાથી જાતનો નાશ થાય છે. ।63।
પરંતુ જેને મનને સ્વાધીન કર્યું છે એવો માણસ રાગદ્વેષરહિત થઈને પોતાને વશ કરેલી ઇન્દ્રિયો દ્વારા વિષયોનો વ્યહાર કરતો પ્રસન્નતાને પ્રાપ્ત કરે છે. ।64।
આવો આનંદ મળવાથી સર્વ દુઃખોનો નાશ થાય છે. આવા આનંદી ચિત્તના માનવની બુદ્ધિ એકદમ સ્થિર થાય છે. ।65।
જેણે ઇન્દ્રિયો અને મનને જીત્યાં નથી, તેને નિષ્કામ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થતી નથી. એટલે તેનો ભાવના શ્રદ્ધા પર સ્થિર નથી. આત્મશ્રદ્ધા સ્થિર ન હોઈ તો શાંતિ ન હોય, ને ત્યાં સુખ ન હોય ।66।
કારણ, આવો અસંયમી માણસ આત્માને તરછોડી રખડતી ઇંદ્રિયોની પાછળ મનને છૂટું મૂકે હે. અને પવનનો ઝપાટો નાવને ગમે તેમ ઘસડી જાય છે તેમ તેની ભુદ્ધિ તેને ખેંચી જાય છે. ।67।
તેથી હે પરાક્રમી અર્જુન ! જે પુરુષની ઇન્દ્રિયો સર્વ ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી કાબૂ કરાયેલી હોઈ છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર જાણવી. ।68।
તેથી હે પરાક્રમી અર્જુન ! જે પુરુષની ઇન્દ્રિયો સર્વ ઇન્દ્રિયોના વિષયોથી કાબૂ કરાયેલી હોય છે તેની બુદ્ધિ સ્થિર જાણવી. ।68।
જેની બુદ્ધિ અજ્ઞાનના અંધકારથી છવાયેલી છે એવા સર્વ પ્રાણીઓની આત્મનિષ્ઠા રાત્રિ જેવી છે. પરંતુ ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ કરનારા યોગી તે નિષ્ઠામા જાગ્રત રહે છે. તે વિષયનું જ્ઞાન આત્મજ્ઞાની મુનિની રાત્રિ સમાન છે.।69।
જેમ જુદી જુદી નદીઓનું પાણી સ્થિર સમુદ્રમાં તેને હેરાન કાર્ય વગર જ સમાઈ જાય છે ને તે શાંતિ મેળવે છે. ।70।
જે પુરુષ સ્પૃહા વિનાનો થઈ પોતાની કામનાઓ ત્યાગે છે તે શાંતિ મેળવે છે. ।71।
હે અર્જુન ! બ્રહ્મભાવ પામેલા પુરુષની આ સ્થિતિ છે. આવા યોગીને સંસારનો મોહ રહેતો નથી. અંતઃકાળે પણ જો તેની આ પ્રકારની સ્થિતિ હોય તો તે બ્રહ્માનંદને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. ।72।
।ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્દ ભગવદ્દગીતા સૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે સાંખ્યયોગો નામ દ્વિતીયોsધ્યાય: ।
Comments
Post a Comment